Yale Üniversitesi önderliğinde, jeofizikçilerin yaptığı yeni araştırma yerbilimin en büyük gizemlerinden birini çözmüş olabilir. Bu gizem ne diye soracak olusanız: Yer yüzeyinin altındaki tektonik plakalar, normal olarak onlarca, yüzlerce milyon yıldır izlediği yolu değiştirip, bazen neden aniden hareket ediyor?
Proceedings of the National Academy of Sciences’da, 19 Ocak 2015’te, yayınlanan yeni bir çalışma yanıtın iki şeyden geldiğini söylüyor: kalın kabuk sıkışmaları ve zayıflamış mineral tanecikleri. Birlikte davranan bu etkiler, Hawaii’den Doğu Timur’a kadar tüm dünyadaki tektonik plakalar arasındaki, görece hızlı, bir dizi hareketi açıklayabilir. Tabii ki, bu durumda “hızlı” sözcüğü hala 1 milyon yıl ya da daha fazlası anlamına geliyor.
“Gezegenimiz, büyük olasılıkla, kendi plaka tektoniği gerçeğiyle açıkça mimleniyor; burada, işimiz plaka tektoniğinin evrimine bakmak” diyen araştırmanın başyazarı David Bercovici ile ekibinin temel sorusu şu: “Plakalar zaman içinde, neden ve nasıl yön değiştiriyor?”
Bilimciler geleneksel olarak bütün tektonik plakaların, Dünya’nın kayalık yüzeylerinin ağırlaşması ve mantonun derinlerine batan üst çeperin soğumasının yol açtığı dalma levhaları sayesinde hareket ettirildiğine inanıyordu. Bu süreç, henüz, ani plaka kaymalarının açıklamasını yapamaz. Bu tür ani hareketler levhaların kendi plakalarından kopmasını gerektirir, ama bunu çabucak yapmak zor, çünkü lavhalar çok soğuk ve kopmak için de çok sert olmalı.
Yale’da yapılan çalışmaya göre, işleyişte ek etkenler var. Kalın kabuk; kıtalardan ya da okyanus platolarından tıkanan ve levhanın kırılmasına yol açan dalma-batma bölgesine doğru süpürülür. Daha sonra, kopan levhanın üzerinde bulunan ve levhanın hızla zayıflamasına yol açan mineral taneciklerinin batmaya başlamasıyla kopma süreci de hızlanır.
Sonuçta, aniden yatay olarak kayan ya da kıtaları ansızın sallayan şey tektonik plakalardır. Bercovici’ye göre bu durumu anlamak, tektonik plakaların Dünya’yı nasıl değiştirdiğini anlamaya yardımcı olur; iklim ve biyosfer de dahil gezegenimizin evrimiyle ilgili bilgiye katkı yapar.